“De mensheid lijdt door gebrek aan visioenen”, stelde Johannes Paulus II. Een nieuwe biografie belicht het visioen van deze unieke paus. Want paradoxaal genoeg blijft de mediatieke Karol Wojtyla, ook zes jaar na zijn dood, een figuur die deels nog moet worden ontdekt. Dat schrijft Jan De Volder in het christelijk weekblad Tertio.

Tussen de nieuwe publicaties die het licht zien in de aanloop naar de zaligverklaring, is er een die er uitspringt: de biografie van de Romeinse kerkhistoricus Andrea Riccardi. De auteur geldt niet alleen als een internationaal expert van het pausdom, hij leerde als stichter van de Gemeenschap van Sant’Egidio paus Johannes Paulus II ook van nabij kennen en werd een van hen die het ‘visioen’ van dit pontificaat het best verstond en vertolkte. Het is nog te vroeg voor een ‘definitieve’ biografie, omdat de Vaticaanse en andere staatsarchieven nog jaren gesloten blijven. Maar op basis van onuitgegeven documenten en citaten uit veel persoonlijke gesprekken met de protagonisten – onder anderen ook met de betrokkene zelf en diens rechterhand en opvolger, Joseph Ratzinger – zet Riccardi een rijk gestoffeerde synthese neer, die tal van nieuwe inzichten en details bevat. Hij vertelt als het ware dit pontificaat ‘van binnenuit’.

Poëtische ziel

De persoonlijkheid van Karol Wojtyla valt niet te begrijpen zonder inzicht in de jaren voor zijn onverwachte uitverkiezing in 1978. Om door te dringen tot zijn mystieke persoonlijkheid en zijn visie op mens en geschiedenis, neemt deze biografie als eerste de poëzie van Wojtyla ernstig. “Vaak is de figuur van de paus bestudeerd, maar weinig werd rekening gehouden met zijn benadering als dichter en dramaturg, die Wojtyla ook kenmerkte”, schrijft Riccardi. Dat was niet zozeer een romantisch tijdverdrijf, maar wel zijn manier om de geschiedenis te bemediteren. Wojtyla’s ziel was getekend en gevormd door de doorwrochte geschiedenis van zijn Poolse vaderland, en door de ervaring van de oorlog en de totalitaire dictaturen van het nazisme en het communisme.

Belgisch college

Interessant voor een publiek in de Lage Landen is de impact die de ontmoeting met onze gewesten op de jonge Wojtyla had. In de zomer van 1948, wanneer hij als 26-jarige priester in Rome studeert en op het Belgisch college verblijft, reist hij naar België, Nederland en Frankrijk. Hier leert hij het arbeidersvraagstuk en het sociaalkatholicisme in de jaren na de oorlog van nabij kennen. In Frankrijk ontmoet hij priester-arbeiders, in Charleroi verricht hij pastoraal werk onder de Poolse mijnwerkers, in Nederland raakt hij onder de indruk van “de robuuste organisatie van de kerk”.

Wojtyla is onder de indruk van een figuur als Jozef Cardijn en raakt vooral bevriend met diens rechterhand en opvolger, de Brusselse priester Marcel Uylenbroeck. Jaren later herinnert de paus zich Uylenbroecks woorden over het communisme: “Dat is ons in het Westen bespaard gebleven, misschien omdat wij zo’n beproeving niet aankonden. Maar jullie zijn daar wel toe in staat.” De paus gaf profetische waarde aan deze uitspraak: “De woorden van deze jonge Vlaming bleven in mijn geheugen gegrift.”

Allesbehalve conservatief

Wanneer Wojtyla dertig jaar later paus wordt, ziet hij in Rome Uylenbroeck terug, die op dat moment op de Pauselijke Lekenraad werkt. De Belgische priester is allesbehalve een conservatief, herinnert Riccardi zich, over het werk in de Curie zegt hij “dat je er je geloof bij verliest”. Maar met zijn oude vriend Wojtyla deelt hij de bezorgdheid om de sociale inzet van de katholieken die evenwel voldoende spiritueel ondersteund moet zijn en de noodzaak van een diepere evangelisering. Hier bevat het boek een interessant weetje. In 1979 vraagt de paus Uylenbroeck om kardinaal Leo-Joseph Suenens op te volgen als aartsbisschop van Mechelen-Brussel. Die moet weigeren omdat hij een tumor heeft, waaraan hij enkele maanden later overlijdt. Zo komt de weg vrij voor Godfried Danneels.

De ‘schok’ Wojtyla

De uitverkiezing van Wojtyla in het tweede conclaaf van 1978 betekent een grote schok in de katholieke kerk, waar men al eeuwenlang gewoon was aan een Italiaanse of toch minstens een westerse paus. De westerse publieke opinie ziet Johannes Paulus II vooral als een conservatief kerkleider die het hedendaagse geseculariseerde leven niet zou doorgronden: een diepgeworteld misverstand dat maar moeilijk werd overwonnen. Riccardi belicht de moeilijkheid om Wojtyla te typeren: “Conservatief in de seksuele moraal of bij benoemingen in de Romeinse Curie, progressief in de interreligieuze dialoog of wegens zijn onvoorspelbare openingen, een man van het Concilie en een paus van de traditie, een vriend van de armen en een bestrijder van het marxisme, een sportieveling en een anticonformist, een klassiek bisschop met lang gewaad, een fijnbesnaarde intellectueel en ook de paus van de volksdevotie, een paus die de soevereine stijl van het pausdom onderuithaalt en toch ook een strenge paus, een herder en geen politicus, maar misschien wel meer dan een politicus…”

Ali Agca

Maar de grootste schok veroorzaakt de pausverkiezing in de communistische wereld. Riccardi beschrijft gedocumenteerd hoe in de Sovjet-Unie en elders onmiddellijk tot op het hoogste niveau het gevaar wordt ingezien dat van een Poolse paus kan uitgaan. Het is wellicht die ongerustheid die via allerlei slinkse wegen leidt tot de aanslag op zijn leven op het Sint-Pietersplein op 13 mei 1981 door de Turk Ali Agca. De details die dit boek aan het licht brengt, maken de hypothese van een ‘islamitische aanslag’, zoals die onlangs weer werd geopperd, wel erg onwaarschijnlijk. Dat de paus die aanslag overleeft, betekent een keerpunt, voor hemzelf – zijn overtuiging dat getuigenis en martelaarschap samengaan wordt nog versterkt –, voor de publieke opinie die meer sympathie voor hem gaat voelen, en vooral voor de ontmanteling van het communisme in Oost-Europa.

Spirituele strijd

Meer dan wie ook in de katholieke kerk of in de westerse politiek voelt Wojtyla aan dat het communistische systeem geen eeuwig leven is beschoren. Hij benoemt weliswaar Agostino Casaroli, de architect van de Vaticaanse ‘Ostpolitik’ van pragmatische dialoog met de communistische machthebbers, tot staatssecretaris. Maar de lijn die hij volgt, is een andere: vooral tijdens zijn reizen in Polen voelt hij aan dat het volk de spirituele kracht heeft het juk af te werpen. De auteur beschrijft haarfijn de lijn die Wojtyla volgt: het is een politieke en spirituele strijd tot het uiterste, waarbij hij toch voorzichtig genoeg is om bloedvergieten te vermijden. Dat de revoluties van 1989, met uitzondering van Roemenië, uiteindelijk geweldloos zijn verlopen, blijft een mirakel van onze tijd, dat zonder de spirituele kracht van deze paus wellicht ondenkbaar was.

Antimarxist

Marxisme leidt tot onmenselijkheid, dat was voor Johannes Paulus II helder. Dat helpt zijn onbuigzaamheid over de bevrijdingstheologie in Latijns-Amerika begrijpen. De Pool Wojtyla kon niet begrijpen dat katholieken voor marxistische denkpatronen kozen. Solidariteit met de armen en verdrukten hield voor hem hervormingen in democratische zin in, maar geen revolutie. Ratzinger verwoordde dat destijds zo: “Men heiligt de revolutie, door God, Christus en ideologie te vermengen. Dat enthousiaste fanatisme kan leiden tot nog grotere onrechtvaardigheid en onderdrukking… Wat vooral pijnlijk treft – in priesters en theologen –, is die zo weinig christelijke illusie dat je een nieuwe mens en wereld kunt creëren, niet door ieder op te roepen tot bekering, maar door alleen te werken op de sociale en economische structuren.”

De profetie van Assisi

De ‘overwinning’ van 1989 vormt een breuklijn in het pontificaat. De paus was er altijd van overtuigd dat de rol van de godsdienst niet was uitgespeeld in de moderne wereld, en dat hij integendeel een beslissende bijdrage te leveren had voor de opbouw van de vrede en het vreedzaam samenleven. Daarin past de bijeenkomst van religieuze leiders van 27 oktober 1986 in Assisi. Johannes Paulus II organiseerde die ondanks veel intern verzet. Die inspanningen tot dialoog met andersgelovigen tekenden zijn pontificaat. Volgens Riccardi slaagde Johannes Paulus II erin – als enige paus van de geschiedenis – uit te groeien tot de de facto leider van de christelijke wereld, en zelfs tot een symboolfiguur voor alle godsdiensten. Zijn persoonlijke charisma en zijn zin voor ontmoeting – vandaar zijn ontoombare reislust en zijn zin voor massamanifestaties als de Wereldjongerendagen – speelden in die evolutie een belangrijke rol. Na 1989 werd de paus evenwel ook geconfronteerd met limieten en mislukkingen, noteert Riccardi: de genocide in het katholieke Rwanda in 1994, de oorlogen in de Balkan en in Libanon, de aanslagen van 11 september 2001, en vooral de inval in Irak in 2003 die hij ondanks zijn enorme prestige niet kon verhinderen.

Geopolitiek en spiritualiteit

“Mijn spiritualiteit is een beetje geografisch”, stelde Johannes Paulus II die in zijn gebed landen en streken placht te overlopen. Meer dan andere biografieën legt Riccardi’s boek die band uit tussen geloof en geopolitiek. Niettemin passeren ook veel andere thema’s, zoals de oecumene, de geloofscrisis in het Westen, de kritiek op het pontificaat en de interne organisatie van de kerk de revue. Dit boek is een aanrader.

Andrea Riccardi, Giovanni Paolo II. La biografia, San Paolo, Milaan, 561 blz.